کمانچه

ساز کمانچه از جمله سازهای زهی آرشه ای به شمار می رود. از سازهای ملی موسیقی ایران است و صدای آن، نوایی دلنشین است که نوازندگان این ساز با مهارت خود آن را به زیبایی هر چه تمام‌تر خلق می‌کنند. به علت وسعت صدای زیاد (بیش از چهار اکتاو) و همچنین ظرافت صدا، در خاورمیانه و خاور دور نواختن آن بسیار معمول است و سابقه بسیار زیادی دارد. این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای پایینی ساز، پایه‌ای دارد که روی زمین یا روی پای نوازنده قرار می‌گیرد.

• تاریخچه کمانچه

برخی از محققین حوزه موسیقی بر این باورند همه سازهای زهی که با آرشه یا همان کمان نواخته می شوند از روی ساز هندی موسوم به “راوانا استرون” ساخته شده است. پروفسور آلبرلاوینیاک در کتاب موسیقی و موسیقی دان ها نیز قدیمی ترین سازی که با آرشه نواخته می شده را راوانا استرون ذکر کرده است که در زمان راوانا پادشاه سیلان که در حدود 5 هزار سال قبل از میلاد می زیسته ، ابداع شده است.

در ایران نیز اگر به دنبال دریافتن تاریخچه ساز کمانچه باشید، احتمالاً به ساز رباب و غژک برمی‌خورید. عده‌ زیادی از تاریخ‌نگاران ریشه ساز کمانچه را غژک می‌دانند. ساز غژک پیش از ورود اسلام به ایران در کشور ما وجود داشته است و هنوز در برخی نقاط مانند سیستان و بلوچستان استفاده می‌شود، البته این ساز سیم‌های زیادی داشته و می‌توان کمانچه را نسخه اصلاح‌شده و یا برگرفته از آن دانست. نخستین نشانه‌های تاریخی درباره کمانچه در کتاب موسیقی الکبیر اثر ابونصر فارابی در سده چهارم هجری دیده شده‌است، او در این کتاب از کمانچه با نام عربی آن، رباب یاد می‌کند. کمانچه در دوران صفویه و قاجاریه جزو سازهای اصلی موسیقی ایران بوده‌است. نخستین صدای ضبط‌شده کمانچه به اوایل قرن بیستم میلادی بر می‌گردد.

از دوره تیموری پارچه ای ابریشمی به یادگار مانده که بر روی آن مجلس بزمی به تصویر کشیده شده و بانویی در حال نواختن کمانچه می باشد. این ساز در دوران صفوی بسیار متداول بوده است، چنانچه در یکی از نقاشی های عمارت هشت بهشت اصفهان به تصویر درآمده است و بانویی مشغول نواختن آن می باشد. ساز کمانچه به همت سازمان میراث فرهنگی در آذر ماه ۱۳۹۶ به ثبت جهانی در سازمان یونسکو رسید.

• اجزای ساز کمانچه

کاسه طنینی

کاسه ساز کمانچه که معمولاً شکل کروی دارد را کاسه طنینی می‌گویند. سطح بالای این کاسه باز است و روی آن پوست کشیده می‌شود. البته در بعضی از سازهای محلی قسمت پشتی کاسه نیز باز است. این کار باعث می‌شود ساز صدای قوی‌تری داشته باشد. قطر کاسه کمانچه معمولاً حدود ۲۰ سانتی‌متر است. البته در برخی قسمت‌های ایران این کاسه می‌تواند بزرگ‌تر یا کوچک‌تر ساخته شود.

پوست کمانچه

پوست کمانچه روی سطح بالایی کاسه ساز کشیده می‌شود و معمولاً از پوست حیواناتی مانند آهو، ماهی و بز برای این کار استفاده می‌شود.

دسته کمانچه

دسته کمانچه از چوب گردو ساخته می‌شود. این استوانه کوچک چوبی بین کاسه و سرپنجه قرار می‌گیرد. البته قطر دسته کمانچه همیشه یکسان نیست و از بالا به سمت کاسه کمتر می‌شود. زاویه اتصال دسته به کاسه در صدایی که کمانچه تولید می‌کند بسیار مؤثر است.

سرپنجه

محل قرار گرفتن گوشی‌های کمانچه و قسمتی که سیم‌ها به گوشی‌ها متصل می‌شوند، سرپنجه نام دارد. سرپنجه کمانچه نیز مانند سایر قسمت‌های این ساز از چوب ساخته می‌شود.

سیم گیر

سیم گیر یکی از قسمت‌های فلزی ساز کمانچه است که در قسمت‌های پایین ساز قرار می‌گیرد. همان‌طور که از نام این وسیله پیداست وظیفه نگه‌داشتن سیم‌ها را بر عهده دارد و درواقع سیم‌های ساز به آن متصل هستند.

تاندون‌های ساز

تاندون‌ها پیچ‌های کوچکی هستند که روی سیم‌گیر قرار دارند. این پیچ‌ها می‌توانند تغییراتی جزیی در کوک ساز به وجود بیاورند.

خرک

خرک از استخوان و یا چوب ساخته می‌شود. شیارهای کوچک و کم‌عمق روی سطح خرک فاصله‌ی سیم‌ها از یکدیگر را ثابت نگه می‌دارد.

پایه کمانچه

پایه کمانچه در حقیقت میله‌ای فلزی است که بسته به موقعیت نوازنده بر روی صندلی، زمین یا پای نوازنده قرار می‌گیرد. وظیفه پایه ایجاد تعادل برای نواختن کمانچه و اجرای تکنیک‌های مختلف مانند چرخاندن ساز است.

کوک کمانچه 

پایه اصلی اجرای موسیقی کوک است که زیربنایی در ساختمان موسیقی نیز محسوب می‌شود از این جهت کوک درست و مناسب بسیار مهم و تاثیرگذار است. کوک کمانچه (نسبت فاصله سیم‌ها به یکدیگر) در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی تفاوت می‌کند. معمول‌ترین کوک برای دستگاهای ایرانی این است که سیم‌های اول و دوم نسبت به هم فاصله چهارم (یا پنجم) داشته، سیم سوم یک اکتاو بم تر از سیم اول و سیم چهارم یک اکتاو بم تر از سیم دوم می‌باشد. لازم است ذکر شود که در گذشته کمانچه دو سل دو سل کوک می‌شد اما پس از ورود ویلن به ایران، در کوک کمانچه تغییراتی ایجاد شد و امروزه این ساز همانند ویلن کوک و انگشت‌گذاری می شود.

در حال حاضر کوک اصلی و رایج کمانچه می لا ر سل که همان کوک ویلن است، می‌باشد. از جمله می‌توان به کوک‌های رِ لا رِ سل (برای دستگاه نوا)، می لا رِ لا (برای دستگاه ماهور)، می لا می لا (برای دستگاه همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست‌پنجگاه) و رلارلا (برای کوک لری) اشاره کرد.

• شیوه نواختن

به دلیل آنکه بر روی کاسه ی این ساز پوست کشیده می شود و خرک روی پوست قرار دارد در اثر تغییر هوا صدای آن هم عوض می شود ولی از آنجا که پوست کمانچه کلفت تر از تار است، حرارت و رطوبت کمتر بر روی صدای آن تاثیرگذار است. صدای کمانچه کمی تو دماغی است. وقتی ویولن به ایران آمد چون دارای چهار سیم بود، سازندگان کمانچه نیز یک سیم به این ساز اضافه کردند و چون در طرز نواختن خیلی شبیه به ویولن بود نوازندگان این ساز به تدریس ویولن نیز پرداختند. نواختن آن بصورت نشسته است و بصورت عمودی در دست چپ نوازنده قرار می گیرد و انگشت های همین دست در طول دسته حرکت می کند و آرشه با دست راست به صورت افقی به حالت حرکت رفت و برگشت بر روی سیم های آن کشیده می شود(برای افراد چپ دست این حالت برعکس می باشد)

• انواع ساز کمانچه

ساز کمانچه ازجمله سازهایی است که در جای‌جای فرهنگ ایران نقش تأثیرگذاری داشته و متعلق به قومیت خاصی نیست، اما کمانچه در بین قومیت‌های مختلف تفاوت‌های اندکی در شکل و ساختار دارد که باعث شده است انواع مختلفی از این ساز وجود داشته باشد. ما در ایران کمانچه‌های محلی زیادی مانند کمانچه‌های ترکمنی، مازندرانی، آذربایجانی، لری و بختیاری داریم.

کمانچه لری یا کمانچه پشت باز

کمانچه ساز اصلی خطه لرستان است. این نوع کمانچه کاسه‌ی مخروطی شکل دارد و برخلاف کمانچه‌های متداول پشت آن باز است. به دلیل کاسه‌ی سبک کمانچه لری این نوع از کمانچه برای اجرای قطعه‌هایی که نیاز به چرخاندن سریع ساز دارند بسیار مناسب است. کمانچه لری در ابتدا سه سیم داشته است و به‌تدریج نوع چهار سیم آن ساخته‌ شده و استفاده می‌شود. برای ساخت سازهای پشت باز معمولاً از چوب توت استفاده می‌شود. ساخت این ساز ها معمولاً به‌صورت یک‌تکه است.

کمانچه کاسه کروی

کمانچه با کاسه‌های کروی را در نوع ترکه‌ای و یک‌تکه می‌سازند. در کمانچه‌ها، کاسه از طریق چسباندن ترکه بر روی قالب خم‌شده درست می‌شود. کاسه‌های یک‌تکه معمولاً با چوب گردو خراطی ساخته می‌شود و وزن آن از کاسه‌های ترکه‌ای بیشتر است، این سنگین باعث می‌شود چرخش ساز برای اجرای قطعاتی که نیاز به حرکت سریع کمانچه دارد سخت‌تر باشد.

کمانچه ترکمنی

کمانچه ترکمنی را می‌توان کوچک‌ترین نوع کمانچه دانست. جالب است بدانید برای ساخت این ساز از پوست نوعی سگ‌ماهی استفاده می‌شود.

• سازهای هم خانواده کمانچه

در چند دهه اخیر، سازهای جدیدی با بهره ‌گیری از سازهای زهی غربی ساخته شده‌اند که کم‌کم جای خود را در موسیقی شهری ایران باز کرده‌اند. از جمله می‌توان به ساخت انواع کمانچه آلتو و کمانچه باس اشاره کرد که همگی صدایی بم تر از کمانچه معمولی دارند. کمانچه آلتو دو و نیم پرده و کمانچه باس یک هنگام کامل بم‌تر از کمانچه معمولی صدا می‌دهند.

• نوازندگان کمانچه

قدیمی ترین نوازنده کمانچه فردی به نام خوشنواز است که گوبینو جهانگرد فرانسوی، نوازندگی اش را به همراه تار آقا علی اکبر فراهانی در حدود سال 1235 خورشیدی (1856 میلادی) دیده است. پس از او می توان به نام های حسن خان و موسی کاشی اشاره کرد. اما تنها نمونه های ضبط شده از نوازندگان قدیمی منحصر به نواخته های باقرخان رامشگر، حسین خان اسماعیل زاده و صفدر خان است. کمانچه در آغاز قرن 14 خورشیدی به دلیل ورود ویولون به ایران به مدت دست کم ده سال از صحنه موسیقی هنری غایب بود ولی در انواع موسیقی های مطربی شهری و همچنین موسیقی های بومی از جمله آذربایجان، شمال خراسان و لرستان حضوری پر رنگ داشت. با آغاز به کار رادیو ایران در سال 1319 خورشیدی (1940 میلادی) همراه با سایر سازهای ایرانی، کم کم پای کمانچه نیز به میان آمد. علی اصغر بهاری تنها کسی بود که با تشویق روح الله خالقی صدای کمانچه به شیوه موسیقی دستگاهی را بار دیگر به گوش مردم رساند. بهاری بعدها با تربیت شاگردانی زبده، عملاً تنها حلقه رابط دو نسل کمانچه نوازی ایران گردید. در دوران رکود ساز کمانچه، علاوه بر علی اصغر بهاری، رحمت الله بدیعی کمانچه می نواخت. وی در اصل ویولون نواز بود که بنا به نیاز گروه فرامرز پایور، گاهی کمانچه به دست می گرفت. او برای نخستین بار، با استفاده از تکنیک انگشت گذاری انگشت سوم، صداهای بسیار زیر از کمانچه تولید کرد. مهم ترین کمانچه نوازان عصر حاضر عملاً شاگردان مستقیم و غیر مستقیم علی اصغر بهاری هستند که از میان شاخص ترین ایشان می توان به نام های داوود گنجه ای، محمد مقدسی، علی اکبر شکارچی، مهدی آذرسینا، درویش رضا منظمی، هادی منتظری، سعید فرجپوری، اردشیر کامکار و کیهان کلهر اشاره کرد.