صنایع دستی استان آذربایجان شرقی
صنایع دستی وسایلی تزئینی و کاربردی هستند که غالبا ریشه در تاریخ و فرهنگ منطقه دارند و با دست یا ابزارهای ساده ساخته می‌شوند؛ به همین دلیل ارزشمند هستند. آذربایجان شرقی یکی از استان‌های کوهستانی در شمال غرب ایران است. گردشگران زیادی به خاطر جاذبه‌های دیدنی آذربایجان شرقی و همچنین خوش آب‌وهوا بودن آن به‌ویژه در فصل‌های گرم سال به این استان سفر می‌کنند و خاطره می‌سازند. مردم خون‌گرم این استان با دست‌های هنرمندشان صنایع دستی زیبایی را تولید می‌کنند که به حدود ۸۰ نوع می‌رسد. در سفر به استان آذربایجان شرقی می‌توانید این صنایع دستی جذاب را در بازارهای سنتی از نزدیک ببینید و برای عزیزانتان یک یادگاری دوست‌داشتنی بخرید. شهر تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی، با قدمتی طولانی، به‌عنوان یکی از مراکز مهم صنایع دستی کشور، خاستگاه بسیاری از هنرمندان و صنعتگران است.
عمده ترین صنایع دستی استان آذربایجان شرقی شامل موارد زیر می باشد:
- چرم تبریز
- فرش تبریز
- گلیم و ورنی بافی
- جاجیم بافی
- رنگرزی سنتی و چاپ کلاقه ای
- سوزن دوزی
- سفالگری
- طراحی سنتی و نگارگری
- سبد بافی
- قلم زنی روی فلزات
- معرق کاری
- منبت کاری
- تابلوهای ترام سنگ
- زیورآلات سنتی
- نقره سازی و نقره کوبی
چرم تبریز: چرم از دباغی پوست خام گاو، گوسفند و برخی حیوانات دیگر بدست میآید. فرآیند دباغی در واقع به منظور جلوگیری از فاسد شدن این ماده طبیعی و بالا بردن انعطاف چرم برای استفاده در تولید محصولات چرمی مختلف انجام میشود. در گذشته استفاده از پوست حیوانات مختلف برای ساخت پوستین، قبضه‌ی شمشیر، آستر کفش، لباس‌های زمستانی، جلد‌های چرمی و … مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما در حال حاضر با پیشرفت تکنولوژی در این صنعت و ظهور دستگاه‌های مختلف، هر وسیله‌ای را می‌توان از جنس چرم تهیه کرد.شهر تبریز به‌عنوان پایتخت صنعت چرم و کفش، از گذشته دارای کارخانه‌های متعدد چرم‌سازی و کارگاه‌های تولید کفش دست‌دوز و صنعتی بوده است و بخش مهمی از محصولات چرمی مصرفی کشور را تامین می‌کند. تولیدات چرمی تبریز شهرت جهانی دارند و به کشورهای مختلف نیز صادر می‌شوند. کارگاه‌های بسیاری در شهر تبریز در زمینه تولید چرم سبک و سنگین فعالیت می‌کنند. اولین کارخانه چرم‌سازی ایران، سال ۱۳۰۸ در شهر تبریز افتتاح شد. شهر چرمشهر واقع در ۱۰ کیلومتری شمال غرب تبریز، قطب تولید چرم کشور است. هنرمندان تبریزی سابقه طولانی در تولید چرم باکیفیت و محصولات متنوع چرمی دارند. حدود ۹۰ درصد از کفش‌های دست‌دوز تمام چرم کشور، در تبریز تولید می‌شوند. کفش دست‌دوز تبریز در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. تولید کفش دست‌دوز قدمتی دیرینه دارد و نمونه‌ای از این هنر، که حدود پنج هزار سال عمر دارد، در موزه شهر تبریز نگهداری میشود. چرم با کیفیت و دوخت هنرمندانه کفش‌های دست‌دوز تبریز، دلیل محبوبیت جهانی آنها هستند.
فرش تبریز: به استناد منابع بسیار، درقرن سوم هجری آذربایجان از بزرگترین مراکز بافت قالی و زیلو بود. در دوره سلجوقیان و ایلخانیان هنر قالی بافی در آذربایجان رواج کامل داشت و بر مبنای مینیاتورهای نسخ خطی خمسه نظامی، اثر قاسم علی و برخی آثار دیگر که بیشتر نقوش قالی و طرز بافت آن را نمایش می دهند، آشکار می شود که قالی بافی در دوره تیموریان و سپس در دوره صفویه سیر تکاملی خود را طی نمود و نقوش جدیدی چون: سجاده ای، گل و بوته، ترنج و لچک، حیوانات، خصوصاً نقش گل شاه عباسی متداول گردید. فرش تبریز را یکی از پرآوازه ترین قالی های ایران می دانند؛ و امروزه از سوی شورای جهانی صنایع دستی شهر تبریز به عنوان شهر جهانی بافت فرش دستباف انتخاب شده است. مواد اولیه به کار رفته در فرش‌های تبریز، معمولا پشم یا ابریشم هستند که همین امر سبب کیفیت بالای آن شده است. تارها در فرش تبریز اغلب پنبه‌ای و با دوام هستند. در این فرش‌ها برای پود از پشم استفاده می‌کنند؛ اما قالیچه‌های ابریشمی نیز وجود دارد که در نوع خود بی‌نظیر هستند. پشم مورد استفاده در این صنعت اغلب از منطقه کوهپایه‌ای ماکو و ابریشم آن از خراسان و تهران تهیه میشود. تنوع طرح و رنگ در فرش‌های تبریز، چشم هر خریداری را خیره می‌کند. طراحی و پرداخت این فرش‌ها توسط اساتید مجرب استان انجام میشود. استفاده از سایه روشن در فرش تبریز، عامل ایجاد عمق در آن است. ریزبافت‌ترین فرش‌های ایران در شهر تبریز تولید میشود.
گلیم و ورنی بافی
گلیم: گلیم بافی یکی دیگر از هنرها و صنایع دستی خطه آذربایجان است که قدمتی طولانی دارد و از پشم، موی بز یا ابریشم بافته میشود. گلیم برای پوشاندن دیوار، زمین یا روانداز کاربرد دارد. گلیم سنتی معمولا با رنگ‌های گیاهی و در اندازه‌های مختلف به‌شکل مستطیل بافته میشود. گلیم‌ها معمولا دو رو هستند. بافت گلیم بیشتر در شهرهای میانه، هشترود و مراغه رواج دارد. شاهسون معروف‌ترین نوع گلیم است که طرح‌های بزرگ و برجسته در آن به چشم می‌خورند که این طرح‌ها با نوارهای باریک از هم جدا شده‌اند. در گلیم شاهسون از رنگ‌های ملایم استفاده میشود. گلیم‌های بافته شده در میان اقوام مختلف از نظر ظاهر متفاوت هستند.
ورنی: گلیم ورنی یکی از دست‌بافته‌های عشایر ایران است که نه گلیم است و نه قالی ولی شباهت‌هایی به هر دو دارد. ورنی نوعی گلیم یک‌رو و بدون پرز است که روی دار عمودی، بدون نقشه و به‌صورت ذهنی، توسط زنان و دختران عشایر و روستایی بافته میشود. این محصول در مناطق مختلف ایران با اسامی متفاوتی از قبیل گلیم وَرنی، گلیم سوزنی، سوماک، گلیم عشایری، شبه قالی و یا گلیم فرش عرضه میشود. گلیم سوزنی تبریز (گلیم ورنی تبریز) از لحاظ ظرافت طرح و نقش، نمایی شبیه فرش و قالی دارد. اما از لحاظ روش بافت چیزی حد واسط روش بافت گلیم و قالی است. چون در بافت ورنی از گره استفاده نمی‌شود، در دسته گلیم‌ها قرار می‌گیرد؛ ولی از نظر طرح، نقشه و ظاهر به قالی شباهت دارد. درمجموع بافت ورنی سخت است و نیاز به تبحر دارد.
جاجیم بافی: این صنعت هنرمندانه شبیه گلیم بافی است كه به صورت راه راه و حالت رنگین كمان طولی از نخ های پشمی یا پنبه ای بافته می شود. در صنعت جاجیم بافی كه بیشتر در مناطق روستایی ییلاقی و آبادی های كوهپایه های سهند رایج بود، مهم ترین ماده اولیه مصرفی نخ پشمی الوان است. الوان بودن نخ تارهای جاجیم باعث می شود پس از بافته شدن جلوه و زیبایی خاصی در آن نمایان شود و به جهت پشمی بودن تار و پود آن، در فصل سرما بسیار گرما بخش و در فصل گرما خنك كننده است. روش های بافت جاجیم تا حدودی یكسان بوده و عمده تفاوت جاجیم های تولیدی مناطق مختلف طرح و رنگ های آنهاست كه در هر منطقه ای ویژگی ها و خصوصیات خود را دارد. دار جاجیم همانند قالی و گلیم نیست بلكه برای بافت جاجیم، دستگاه (دار) جاجیم بافی به صورت افقی روی زمین قرار می گیرد. مجموعه تارها یا همان ‘چله ها’ كه نسبت به دیگر بافته ها متراكم تر و رنگ آن ها متغیر است، به طول تقریبی 20تا 25متر به موازات هم به فاصله چند سانتی متری زمین، در كنار هم كشیده می شوند. تارهای رنگی در بافت جاجیم اهمیت بسیاری دارند. نقوش جاجیم غالبا هندسی هستند. عمده طرح‌های به‌کار رفته در جاجیم، چهار گل، خشتی، پنجه‌ای و گل آفتابگردان هستند که در حاشیه با مثلت‌های دندانه‌دار پر می‌شوند. رنگ‌های پرکاربرد در جاجیم، قرمز، سبز، سیاه و آبی هستند. نوعی جاجیم بدون نقش و نگار نیز وجود دارد که به جاجیم موج معروف است.
رنگرزی سنتی و چاپ کلاقه ای: چاپ کلاقه ای که یک نوع روش چاپ بر روی پارچه است از قدیمی ترین انواع هنر چاپ سنتی می باشد. این هنر چاپ از قدیم الایام تا به امروز در کشورهای آسیایی از قبیل ایران، اندونزی، تایلند، سریلانکا و هند کاربرد دارد. مهم ترین مراکز تولیدکننده ی این هنر، شهرهای تبریز و اسکوی آذربایجان می باشند. در این شهرها به این هنر، کلاقه و باتیک که واژه ای اندونزیایی است می گویند. هنر چاپ کلاقه‌ای از جمله رشته‌های صنایع دستی است که نیاز به تجهیزات زیادی ندارد و با ابزارهای ساده، محصولات زیبا و کاربردی تولید می‌کند. برای این نوع چاپ، طرح را به‌وسیله مهر و ماده مقاوم، همچون صمغ، موم، پارافین یا پیه، روی پارچه می‌اندازند. از دیگر ویژگی های این هنر چاپ سنتی، داشتن روش های چاپ متنوع است که از جمله ی آن می توان به روش های چاپ مستقیم، برداشت، با شابلون، نقاشی روی پارچه ی ابریشمی، تار عنکبوتی، قلم مویی، چاپ بدون رنگرزی و چاپ باندا یا پیچشی اشاره کرد. استاد گنجینه، از معروف ترین اساتید ایرانی است که در این سبک، فعالیت دارند. این نوع چاپ برای تزیین انواع شال و روسری، لباس، کیف، رومیزی، روتختی و تابلوهای دیواری به‌کار می‌رود.
سوزن دوزی: مَمَقان دوزی، رودوزیِ معروف استان آذربایجان شرقی است. مَمَقان از توابع شهر تبریز است و از آنجا که این دوخت، به این منطقه اختصاص دارد به این نام معروف شده است. این هنر شاخه ای از ابریشم دوزی است. در مورد سابقه و زمان پیدایش این هنر نمی توان به طور قطعی نظر داد اما برخی پژوهشگران قدمت این هنر را بالغ بر 200 سال می دانند. در سوزن دوزی ممقان زمینه‌ی اصلی پارچه به وسیله‌ی بخیه های ابریشمی رنگین پوشیده میشود که در نتیجه‌ی آن نقش ستاره‌ی هشتپر (شمسه) پدید میآید. مواد اولیه‌ی ممقاندوزی، نخ ابریشم و پارچه‌ی دیبت است و گاهی برای آسترِ کار از پارچه‌ی متقال استفاده می شود که در این صورت کار دوام بیشتری خواهد داشت. امروزه به دلیل در دسترس نبودن پارچه‌ی دیبت، از پارچه های تترون، ترگال یا کِرپ نیز استفاده می شود. این رودوزی زیبا هنر دست زنان و دختران ممقانی است. در فرهنگ این منطقه هر دختر ممقانی باید به هنر سوزن دوزی مسلط باشد و همین فرهنگِ شایسته سبب ساز رونق و رواج این هنر در این منطقه شده است. شیوه‌ی دوخت این رودوزی به این شکل است که در طرح هایی که فرم های دایره مانندی دارد، مثل زیرلیوانی یا قسمت بالای کلاه، از مرکز دایره‌ی فرضی به لبه های محیط دایره کوک هایی زده می شود که با وصل کردن آنها به یکدیگر شمسه یا همان ستاره‌ی هشت پر روی کار ایجاد می شود که در اصطلاح محلی به این دوخت اولیه «آی چک ماخ» (ماه کشیدن) گفته می شود.
سفال گری و سرامیک سازی: محصولات سرامیک استان در چند کارگاه در شهر زنوز و تبریز تولید می شود. استادکاران سرامیک زنوز از نوع خاک مرغوب ( کائولن یا خاک چینی ) استفاده می کنند. علاوه بر کارگاه های سرامیک سازی زنوز، در کوزه کنان شبستر هم صنعت سفال گری دارای سابقه ای بس طولانی است و تولیدات سفال آن در سراسر آذربایجان توزیع می شود. سفال منطقه کوزه کنان از نوع خاک رس قرمز است که در تمام کشور رواج دارد؛ اما سفال زنوز از نوع خاک سفید و منحصر به چند منطقه است. معدن خاک سفید که دارای ترکیبات کائولن است، در روستای زنوز از شهرستان مرند آذربایجان شرقی، در دامنه کوه آق داغ قرار دارد و این منطقه را به مرکز سفالگری با خاک سفید و سرامیک سازی کشور تبدیل کرده است. تمام مراحل ساخت این سفال‌ها به‌صورت سنتی انجام میشود و عمده تولیدات آن بشقاب، کاسه، فنجان، نعلبکی، پارچ آب، قوری و قندان است.
طراحی سنتی و نگارگری: نگارگری از هنرهای اصیل کشور محسوب میشود و یکی از مکاتب آن در ایران، مکتب تبریز است. نگارگری از دوره ایلخانیان در تبریز رونق گرفته است و امروزه از صنایع دستی تبریز به شمار می‌رود. هلاکوخان مغول پس از تصرف ایران و پایه گذاری حکومت خویش در شهر تبریز به سال 736 ه.ق مکتبی هنری پایه گذاری شد که به مکتب تبریز اول مشهور است. نگارگری توسط رنگ، روی سطوح مختلف مانند کاغذ، بوم یا دیوار انجام میشود. این‌گونه طراحی، از گذشته‌های دور در مصورسازی کتب مختلف رواج داشته است. آثار نگارگری زیبا و خلاق هستند و گزینه‌های بسیار خوبی برای یادگاری از این دیار به شمار می‌روند.
سبد بافی: در شهر تبریز، بافت سبد برای حمل نان و میوه رواج دارد. برای بافتن سبد از ترکه (چوب انعطاف پذیر درخت) درختان قره آغاج، سنجد، به، آلبالو و بید استفاده می شود. در شهر مراغه و روستاهای اطراف آن نیز سبدهای بسیار ظریفی از چوب موسون می بافند. در مرند و روستاهای بناب و بهرام و کشکسرای، از ساقه گندم برای ساخت سبد استفاده می شود. سبد بافی این شهر به‌دلیل قدمت طولانی، در سال ۱۳۹۴ به ثبت ملی رسیده است. تهیه این سبدها به‌عنوان سوغاتی و یادگاری سفر تبریز، از گذشته رونق داشته است.
قلم زنی روی فلزات: قلم زنی تبریز سبک خاص خود را دارد و از صنایع دستی برجسته این شهر محسوب میشود. هنر قلم زنی در تبریز اگرچه نکات مشترکی با قلم زنی شیراز و اصفهان دارد؛ اما از سبک و سیاق خاصی بهره می‌برد.. قلم زنی روی مس تبریز زیبایی و اصالت خاصی داشته که ریشه در فرهنگ و آداب و رسوم این مردمان غیور آذری دارد. سابقه قلمزنی به دوران سیت یا سَکاها باز می گردد که جام طلای حسنلو و جام طلای مارلیک را در سال 1336 پیدا کردند که دارای نقوش قلمزنی نقش برجسته است و پس از آن از دوره هخامنشیان قوت گرفت و تا امروز ادامه داد که تبریز را به مرکز بزرگ تولید ظروف و محصولات قلمزنی درجه یک تبدیل کرده است.قلمزنی نقره تبریز از زمان های بسیار دور رایج بوده به نحوی کلاویخو در سفرنامه خود اشاره می کند تا حدود 650 سال پیش نیز قلمزنی در اوج خود به سر می برده و در دوران سلجوقیان و مغول نیز به شکل حرفه ای انجام می شده است که با تزئین و مرصع کاری ظروف بسیار زیبایی خلق می کرده اند. حتی قلمزنی تبریز روی نقره در دوران صفویان تا اواخر قاجار در اوج کمال و رشد قرار داشته که پس از آن با اضافه شدن آلیاژهای مختلف توان خرید مردم را برای بهره مندی از این هنر بسیار زیبا افزایش دادند و قلم زنی تبریز مناسب استفاده همگان از طبقه اشراف تا عادی مردم شد. نقره کوبی، کنده کاری روی نقره، قلم زنی تبریز مهر اصالت آثار از سازمان یونسکو دریافت کرده و محصولات خاص آن مثل سماور قلمزنی تبریز و تابلو قلمزنی تبریز شهره خاص و عام دارد.
معرق کاری: رونق هنر معرق کاری، موزاییک سازی یا کاشی معرق در استان آذربایجان شرقی به دوران سلجوقیان بازمی‌گردد. هنرمندان و استادکاران کاشی معرق، ساختمان‌ها و مساجد را با آن تزیین می‌کنند. در تبریز تابلوهای کوچک کاشی معرق تولید میشود که برای مصارف تزئینی و تهیه سوغات، بسیار گزینه‌های مناسبی هستند.
منبت کاری: منبت کاری روی چوب از صنایع دستی مهم و شاخص آذربایجان شرقی است. این هنر که در واقع حکاکی و کنده‌کاری روی چوب به شمار می‌رود، برای تزیین اجزای مختلف در آثار تاریخی تبریز استفاده شده است. منبت کاری هنر ظریف و دقیقی است؛ هنری که نیاز به حوصله و ذوق هنرمند دارد و با مواد اولیه ارزان، محصولی ارزشمند را خلق می‌کند. نقش و نگارهای پرکاربرد در این هنر، اسلیمی، ختایی و گل و مرغ هستند.
تابلوهای ترام سنگ: تابلوهای ترام سنگ از صنایع دستی جدید و با ارزش تبریز هستند. در این تابلوها معمولا تصاویر اشخاص معروف و محبوب به‌وسیله سنگ‌های ریز طراحی می‌شوند. در پارک ها و موزه های متعددی مثل پارک مفاخر تبریز از این تابلوها استفاده می شوند. ابداع کننده ی این هنر زیبا اقای صابر اصغری است. تابلوهای ترام به دلیل زیبایی و دوام بسیاری که دارند مورد توجه گردشگران قرار گرفته شده اند.
زیورآلات سنتی: زیورآلات سنتی از جمله صنایع دستی معروف و محبوب تبریز به شمار می‌روند. زیور آلات سنتی در تبریز علاوه بر طلای عیار بالا، از نقره و طلای با عیار پایین نیز ساخته می‌شوند تا اقشار مختلف بتوانند آن را تهیه کنند. تولید این صنایع دستی هفت مرحله دارد که توسط افراد حاذق و هنرمند انجام میشود. ساخت این زیورآلات سنتی کار هر کسی نیست و باید تجربه ی کافی و لازم را در این کار داشته باشید. آثار چشم‌نواز هنر اصیل و ارزشمند ساخت زیورآلات در تبریز در بازهای سنتی و مدرن آن به فروش می‌رسد. این زیورآلات ظریف و زیبا دارای جایگاه ویژه، میان اهالی تبریز هستند و یک یادگاری نفیس برای هر گردشگری به شمار می‌روند.
نقره سازی و نقره کوبی
نقره کوبی: نقره کوبی و کنده‌کاری روی نقره از هنرهای رایج تبریز هستند که مهر اصالت آثار و تولیدات صنایع دستی را از سازمان یونسکو دریافت کرده است. براساس منابع تاریخی هر چند هنر نقره کوبی در تبریز از زمان های دور وجود داشته اما در زمان سلجوقیان و مغول به اوج هنری خود رسیده است. هنرمندان نقره کوب تبریز دراین دو دوره با تزیین و ترصیع ظروف و زینت آلات و آرایش آنها به طرزه نقره کوبی و با صور مختلف این هنر را به اوج زیبایی و کمال رسانده اند. به دلیل مکروه بودن استعمال ظروف زرین و سیمین در اسلام،هنرمندان نقره کوب تبریز با نقره کوبی اشیایی از قبیل قاب قرآن، جادعا و زیورآلات سعی کرده اند هم این هنر دیرین زنده بماند و هم قوانین شرعی رعایت شده باشد. به عقیده کارشناسان امور فرهنگی هنری، هنر نقره کوبی مکتب تبریز در سال های فرمانروایی صفویان نیز در این شهر به رشد و بالندگی خود ادامه داده و تا اواخر قاجاریه نیز رونق داشته اشت. نقره کوبی علاوه بر تسبیح، روی اشیای دیگر همچون تابلو، عصا، پیپ، پایه فندک و استکان نیز انجام میشود. این هنر در واقع شاخه‌ای از صنعت قلم زنی و از صنایع دستی ظریف تبریز است. در گذشته هنر نقره کوبی روی اشیاعی همچون شمشیر و زره انجام می‌شد؛ ولی امروز تلفیق این هنر با چوب، سبب بازار پسندی بیشتر آن شده است.
نقره سازی: صنعت نقره سازی از گذشته در تبریز رواج داشت. این هنر در سال ۱۹۱۵ میلادی از ترکیه به ایران آمده است. تولیدات نقره سازی اغلب زیورآلات، ظروف کاربردی و تزئینی، آینه و شمعدان و قاب عکس هستند. تولیدات نقره در تبریز، با کیفیت ممتاز، توسط هنرمندان چیره دست ساخته می‌شوند.
ساز سنتی: قدمت موسیقی آذربایجان به دوهزار سال قبل از میلاد برمی‌گردد. استان آذربایجان شرقی هنرمندان مشهوری در حوزه موسیقی دارد و از گذشته تولید سازهای مختلف هم در این استان رواج داشته است. این سازهای سنتی از مرغوب‌ترین چوب‌های درختان گردو و توت ساخته میشود و تنوع زیادی دارد. استاد‌های این هنر دستی سازهای مختلفی مثل عاشیق‌لر یا چگور یا قوپوز، تار، کمانچه، بالابان، قره‌نی یا کلارینت، گارمون یا آکاردئون، ناقاره یا نقاره، قاوال یا گاوال یا دایره، دهل و سورنا و قارمان را با ظرافت می‌سازند.
دیدگاهتان را بنویسید