سیستان و بلوچستان

استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران قرار دارد و پس از کرمان دومین استان پهناورکشور ما محسوب می شود. این استان بیش از ده در صد از مساحت ایران را در اختیار دارد. به دلیل اقلیم بیابانی و گرمی که دارد، کم جمعیت‌ترین استان ایران برشمرده می‌شود. از نظر جغرافیایی، این استان شامل دو بخش سیستان و بلوچستان است اما از نظر قومیتی به دو قوم بزرگ بلوچی و سیستانی تقسیم می شود.

بخش سیستان، شامل شهرهای زابل، هامون، نیمروز و هیرمند است و بخش بلوچستان، شامل شهرهای چابهار، سرباز، نیک شهر، ایرانشهر، خاش و زاهدان می باشد. تمام شهر و روستاهای این استان، در ساخت انواع صنایع دستی، استاد هستند و صنایع دستی متنوعی را تولید می کنند.

تاریخچه صنایع دستی در سیستان و بلوچستان

مردم سیستان و بلوچستان مانند دیگر اقوام ایرانی همواره به دنبال راهی برای استفاده بهتر از هنر نیاکانشان بوده اند. آن ها مواد طبیعی در دسترس مانند شاخ و برگ درختان، مو و پشم حیوانات، خاک را به کار می گرفتند تا محصولات و هنری نو بیافرینند. در هر گوشه از این استان زیبا و پهناور، هنرها و صنایع دستی گوناگونی رواج دارد که بیانگر فرهنگ مردم این منطقه بوده و بخش اعظمی از شیوه زندگی آن ها را به تصویر می کشد.

معرفی صنایع دستی سیستان و بلوچستان

علاقه مردمان سیستان و بلوچستان به هنر و زیبایی سبب شده تا سعی کنند، زیبایی را به هر جسم جاندار و بی جانی ببخشند. عمده این صنایع از نوع بافتنی می باشند، از این رو هنرهای بافتنی با اینکه هنرهای متعدد و پرشماری هستند، اما هر کدام به اندازه‌ خود کمیاب و صد البته محبوبند. با این حال این صنایع دستی محدود به این گروه نبوده و دربر گیرنده صنایع متنوعی از جمله سوزن دوزی، خامه دوزی (خمک دوزی)، پریوار دوزی، سیاه دوزی، سکه دوزی و آینه دوزی، حصیر بافی، خولک بافی، سیس بافی، سفال گری(کلپورگان)، ساخت جواهرات سنتی، دودنی بافی، قالی بافی، گلیم بافی، چادر بافی، پلاس بافی، نمد مالی، سفره بافی، خراطی، لنج سازی و ساخت سازهای سنتی قیچک، می باشد که در ادامه معرفی می گردد.

• سوزن دوزی

سوزن دوزی یکی از صنایع دستی و هنرهای ایرانی است که در استان سیستان و بلوچستان و بعضی از مناطق دیگر ایران انجام می‌گیرد.  این هنر، یکی از زیباترین صنایع دستی و هنرهای زنان بلوچ است که با سایر مناطق کشور، متفاوت است. به این سوزن دوزی ها بلوچی دوزی هم می گویند. در سوزن‌دوزی روی سطح پارچه‌های ساده طرح‌هایی را با نخهای رنگی ترسیم می‌کنند. این کار با کمک سوزن و قلاب انجام می‌شود و بخیه‌های ظریفی روی پارچه می‌دوزند. در روش‌های اجرای سوزن‌دوزی تنوع زیادی وجود دارد. معمولاً برای سوزن‌دوزی از کارگاه گلدوزی (قابی به شکل مستطیل یا دایره برای صاف نگه داشتن پارچه) استفاده می‌شود. روی پارچه‌های کتان، زربافت، ابریشمی، پشمی و پنبه‌ای روش‌های مختلف سوزن‌دوزی اجرا می‌شود و در آن از نخ‌های ابریشمی، پشمی، الیاف مصنوعی، نخ گلابتون، نخ نقده، نخ ملیله و نخ سرمه استفاده می شود.

سوزن دوزی انواع مختلفی دارد که می توان به ابریشم دوزی، ممقان دوزی، کمند دوزی، خامه دوزی، سرمه دوزی، پولک دوزی، پیله دوزی، منجوق دوزی، گلابتون دوزی و شماره دوزی اشاره کرد.

• خامه دوزی یا خمک دوزی

از دیگر هنرهای سیستان و بلوچستان، خامه دوزی یا خمک دوزی و یا سفید دوزی است. اما خمک دوزی قدیمی ترین نام این هنر اصیل است. از آن جهت نام این هنر را خمک دوزی گذاشتند که در گذشته، ابریشم بدون هیچ نوع رنگرزی و پخت و یا حتی سفید کاری و به صورت خام، مورد استفاده قرار می گرفت .

در واقع خمک دوزی، همان سوزن دوزی است که در آن به جای استفاده از نخ، از ابریشم استفاده می شود. این هنر مردم سیستان و بلوچستان نیز قدمتی طولانی دارد و قدمت آن با پیدایش ابریشم، برابری می کند. هنر خمک دوزی کاربرد وسیعی دارد و از آن در تزئین سفره ها، لباس، جانماز، کوسن و … استفاده می شود.

• پریوار دوزی

این نوع دوخت پلیوار نیز نامیده می شود که نوعی گلدوزی بر روی پارچه می باشد. مواد اولیه و ابزار کار همانند سایر رشته های سوزندوزی، نخ، پارچه و سوزن است. دوخت مستقیماً بر روی جامه دوخته می شود و مانند سوزندوزی بلوچ به پارچه ای با تار و پود منظم و عمود بر هم نیازی نیست.

• سیاه دوزی

سیاه دوزی، نوعی سوزن دوزی است که تنها از نخ سیاه رنگ که معمولا ابریشمی است، در آن استفاده می شود و برای تزیین سرآستین و پیش سینه ی لباس ها به کار می رود. نحوه ی دوخت به این صورت است که با دوخت دندان موشی بهم چسبیده نقش هایی مثلثی شکل روی لباس می زنند و گاه در بین دوخت دندان موشی از دوخت زنجیره هم استفاده می کنند.

• سکه و آینه دوزی

دوختن آینه های کوچک و پولک با فواصل متفاوت یا یکسان بر روی لباس های محلی، جلیقه، کمربند و آویزهای دیواری با نخ های الوان را آینه دوزی می گویند. آینه دوزی گاهی با ابریشم دوزی، قیطان دوزی و بخیه های تزئینی همراه است. این هنر به سکه دوزی و دکمه دوزی نیز شهرت دارد.

• حصیر بافی، خولک بافی، سیس بافی

حصیر بافی، سیس بافی، خولک بافی و یا خلک بافی، هنری که قدمتی طولانی، به درازای تاریخ شهر سوخته و دریاچه هامون دارد و در میان مردمان سیستان و بلوچستان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این هنر در منطقه ی سیستان با گویش (خولک بافی) و در بلوچستان با گویش (تگرد) تلفظ می شود که از نظر نوع مواد ساخت نیز با یکدیگر تفاوت هایی دارند. خولک از ساقه های نی و تگرد از داز (برگ درختان خرمای وحشی) تهیه می شود.

از محصولات حصیری سیستان می توان سایه بان، پرده و توتن (نوعی قایق حصیری) را نام برد. سواس (صندل)، کچو (خورجین)، روپگ (جارو)، پروند (کمربند جهت بالا رفتن از درخت نخل)، سمان (زیرانداز)، سفت (جانماز)، کپات(سبد کوچک) نیز از محصولات حصیری بلوچستان هستند.

روستاهای حاشیه ی کوه خواجه و شهرستان زابل از مهم ترین منطقه های تولید محصولات حصیربافی در سیستان و نیکشهر، سراوان و سرباز از مهم ترین مناطق تولید این نوع محصولات در بلوچستان هستند.

سیس رشته هایی از الیاف است که در اطراف تنه درخت خرما می‌روید و به آن گیس درخت خرما گفته می شود. در سیس بافی از این الیاف برای تهیه برخی از ملزومات زندگی همچون تک (نوعی زیرانداز حصیری)، نولک (نوعی سبد دسته‌دار برای حمل علوفه و ماهی)، سوند ( نوعی حصیر برای ایجاد حصار و محدود کردن فضا)، کتل ( نوعی زنبیل)، قفس (برای نگهداری مرغ)، انواع طناب و کلاهک آباژور استفاده می شود.

• سفال گری (کلپورگان)

از هنرهای بسیار قدیمی این استان است که نمونه‌های عالی آن را می توان در آثار پیدا شده شهر سوخته یافت. روستای کلپورگان مهم ترین مرکز تولید سفال است که قدمتش در این هنر به پنج الی هفت هزار سال می رسد. بلوچی ها با استفاده از خاک رس اطراف محل زندگی شان، ظروف سفالی می سازند. سفال ها به علت نوع خاص خاک منطقه پس از پخت، قرمز رنگ می شوند. این ویژگی سفال منطقه ی کلپورگان را از سفال منطقه های دیگر متمایز کرده است.

زنان بلوچ، سفال ها را با دست می سازنند و از چرخ سفالگری استفاده نمی کنند. برای تزئین کردن سطح سفال ها از ترکیب آب و تیتوک، ( سنگی که از کوه بیرک در نزدیکی محل بدست می آورند) استفاده می کنند، بعد با یک تکه چوب نازک خرمای وحشی، روی سفال طرح و نقش می زنند. رنگ نقش ها قبل از پخت سفال قهوه ای متمایل به قرمز است و پس از حرارت دیدن سیاه رنگ می شود. هم اکنون در کلپورگان سراوان، هلونچکان نیک شهر و روستای کوه متیک سرباز سفالگری می کنند. از محصولات سفالی می توان به کاسه، بشقاب، قندان، قوری، گلدان، سینی، کوزه، چلیم و… اشاره کرد.

• جواهرات سنتی

هنر ترصیع در سیستان بسیار مشهور بوده و وجود کوره های ذوب فلز بسیار قدیمی در این منطقه نشان از قدمت دور و دراز این هنر در این منطقه دارد. کاربرد عمده ی زیورآلات برای خودآرایی می باشد. این هنر تنوع زیادی در استان دارد و انواع  مختلفی از در (گوشواره)، چوری (النگو)، سربند، کپگو (گردن بند) و تاسنی (سنجاق سینه) در این استان ساخته می شود.

• دودنی بافی

دودنی بافی یکی از صنایع‌دستی زنان هنرمند سیستان و بلوچستان است که از آن به‌عنوان ریسه و آویز برای زینت بخشیدن به خانه‌هایشان استفاده می‌کنند و بعضی از مردم هم عقیده دارند که می‌توان از آن‌ها به‌عنوان دفع چشم‌زخم از جان و مال و خانواده‌هایشان استفاده کرد. این آویزهای زیبا از گیاهی علفی با برگ‌های ساده منقسم و گل‌های زرد مایل به سفید (اسپند) ساخته می‌شود که یک گیاه خودرو است و نیاز به هیچ دانه‌ای برای کاشتن ندارد و در فصل تابستان در بیشتر نقاط استان رویش می‌کند. در این هنر دانه‌های اسپند را از ساقه‌هایشان جدا کرده و بعد با ابزار بسیار ساده مثل نخ و سوزن مثل دانه‌های تسبیح به نخ کشیده می شود. برای ثابت کردن دانه‌های اسپند، به انتهای آن پارچه‌های مخمل، منجوق و یا آینه وصل می کنند، بعد از اینکه همه اسپندها نخ شد، به شکل‌های مختلف لوزی، مربع و گرد درآورده می شوند.

• قالی بافی

قالی بافی از هنرهای نام‌ آشنا است که در بسیاری از مناطق ایران از جمله سیستان و بلوچستان نیز دیده می شود. قالی بافی تاریخی بس طولانی در سیستان و بلوچستان دارد تا جایی که فرش سیستانی از شهرت خاصی برخوردار است.

• گلیم بافی

گلیم بافی هم یکی دیگر از صنایع دستی سیستان و بلوچستان است که در تمام این استان به خصوص در بین عشایر، طوایف بلوچ و بلوچ های ساکن سیستان بافت آن رواج دارد. عشایر این خطه، مواد اولیه گلیم را از پشم دام های خود تهیه می کنند. رنگ های گلیم سیستان و بلوچستان هم بیشتر تیره، با زمینه ی قهوه ای، قرمز تیره مایل به قهوه ای، آبی سیر و شتری و رنگ های روشن مثل زرد، سبز، کرم، قرمز و سفید است. نقش های این گلیم هم عموما راه راه و طرح های هندسی است. نوع گلیمی که در سیستان تولید می شود با نوع بلوچی آن، در نحوه ی برپایی دستگاه گلیم تفاوت دارد.

• چادر بافی

چادر بافی از برترین صنایع دستی سیستان و بلوچستان به خصوص در میان اعشایر و کوچ نشینان است. این چادرهای مستحکم از موی بز بافته می شود که افزون بر زیبایی، استحکام و ماندگاری، امکان اقامت در آن نیز وجود دارد.

• پلاس بافی

پلاس نوعی زیر انداز پشمی است که زمینه‌اش معمولا از خطوط افقی و رنگارنگ تشکیل شده است. ماده ولیه پلاس پشم است و در گذشته از آن به عنوان زیراندازی جهت حفاظت در برابر سختی، گرما و سرمای زمبن استفاده می‌شده است. اما امروزه، خصوصا در مناطق بومی سیستان و بلوچستان، از آن به عنوان سفره عقد عروس، جانماز یا وسیله‌ای تزیینی استفاده می‌شود.

این هنر دستی در شکل و رنگ به جاجیم شباهت دارد در حالی که در جاجیم خطوط عمودی هستند اما در پلاس خطوط به شکل افقی در کنارهم قرار می‌گیرند. برای بافت پلاس، ابتدا مانند قالی بافی و گلیم بافی چله کشی انجام می‌شود و بعد استاد کار تارهای پشمی رنگی را به شکل افقی از چله‌ها عبور می‌دهد و شانه می‌زند تا پلاس در نهایت به شکل مورد نظر برسد.

• نمد مالی

از دیگر هنرهای دستی نمدمالی است. شستن، رنگرزی و تهیه پشم وظیفه مردان بلوچ می‏باشد ولی ساخت نمد به عهده بانوان است. بعضی از نمدهای بلوچ به لحاظ ترکیب متنوع رنگ‏ها از آثار هنری نیز محسوب می ‏شود.

• سفره بافی

سفره که به اصطلاح بلوچ‏ها «جهیزی» نام دارد زمینه‏اش از پشم شتر بافته می‏ شود و در وسط آن اغلب ترنجی نقش بسته می شود.

• خراطی

خراطی، هنری است که در استان سیستان و بلوچستان نیز رواج دارد. خراطی در اصل هنر ساخت اشیا از چوب است که با کمک دستگاهی مخصوص و بعد از طی مراحلی، اشیایی چون قلیان، گهواره، پایه آباژور و ظروف تولید می شوند.

• لنج سازی

 لنج به کشتی کوچک یا قایقی بزرگ گفته می‌شود که بیشتر در خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند به چشم می‌خورد. در لغت، لنج یعنی حرکت کردن با کبر و ناز که به خوبی حرکت آهسته این کشتی کوچک را وصف می‌کند. این هنر که بیشتر جنبه صنعتی دارد، بیشتر در بندر کنارک و چابهار رواج دارد.

• ساخت سازهای سنتی قیچک

قیچک از جمله سازهای زهی آرشه ای می باشد. سازی شبیه به کمانچه است با این تفاوت که کاسه ای به بزرگی کاسه تار و دسته ای کوتاه دارد. نوازنده آن را به صورت عمودی بر روی زمین قرار داده و آرشه را به صورت افقی با سیم به حرکت در می آورد. غژ، غژک یا غیژک اسامی دیگر این ساز است. این ساز از قدمت بسیار زیادی برخوردار است و در موسیقی نواحی مختلف ایران علی الخصوص استان سیستان و بلوچستان و هرمزگان کاربرد فراوانی دارد. در اغلب نغمه های بلوچی ساز اصلی محسوب شده و تنها به وسیله این ساز است که نوازنده بلوچ می تواند غم و اندوه درون خود را با همان سوزناکی حکایت کند. از نظر آن ها قیچک ، مناسب ترین ساز برای اجرای آهنگ های غم انگیز و شاد است. بلوچ ها قیچک را سرود یا سروز نیز می نامند و به نوازنده آن، سرودی یا سروزی می گویند.

خصوصیات ظاهری قیچک بلوچی با نوع سیستانی تاحدودی متفاوت است. قیچک‌ سیستانی باریک‌تر و بلندتر از قیچک بلوچی است، تعداد وترهای آن کمتر و شیوه‌های اجرایی آن نیز ساده‌تر است. قیچک بلوچی تقریباً در بیشتر انواع موسیقی بلوچستان، از جمله سَوت، و گواتی، حضور و کاربردهای متنوعی دارد. قیچک سیستانی، اغلب در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می‌شود.