پته دوزی

صنایع دستی متفاوتی در نقاط مختلف سرزمینمان ایران، رواج دارند. یکی از استان‎های معروف در تولید صنایع دستی متنوع، استان کرمان است. دو هنر اصلی و مهم مردمان استان کرمان گلیم بافی و پته دوزی می باشد.

فرهنگ و سنت خانواده‌های ما، از قدیم تا حالا، دوخت و دوز همیشه بوده و در جریان زندگی قرار داشته است. دوخت‌هایی که با ظرافت و دقت زیاد، به نخ‌های بی جان و پارچه‌های بی روح، شادابی و تازگی می‌دادند و فضای خانه را زیبا و جذاب می‌کردند. در بین دوخت و دوزهای متنوع که در هنر و فرهگ ما وجود دارند، پته دوزی، یکی از روش‌های جذاب برای به نمایش درآوردن هنرمندی مردم کشورمان است.

این هنر زیبا، اصیل و ماندگار، با نام‌های فطه دوزی و سلسه دوزی هم شناخته می‌شود و برخی از آن به این اسم یاد می‌کنند. در هر صورت، اسم رایج آن، پته دوزی است که کاربرد بیشتری دارد.

تاریخچه پته دوزی

پته دوزی یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین هنرهای دستی کرمان است. با وجود آثار و یافته‌های متعدد تاریخی، تاریخ دقیق و مشخصی را نمی‌توان برای شروع این هنر در نظر گرفت. در سفرنامه شاردن در دوره صفوی به وجود و کاربردهای متعدد این نوع از هنر دستی تاکید شده است. ماده اولیه پته کرمان از پشم حیوانات است و این پارچه در مقابل تغییرات جوی استحکام لازم را ندارد. از این جهت اثر فاخری که بتوان قدمت آن را به زمان های بسیار دور نسبت داد، در دست نیست.

در کتاب‌های هنری قدیم نیز به قدیمی‌ترین نمونه پته جهان اشاره شده و آن را مربوط به سال 1285 هجری قمری دانسته‌اند. تمامی نقوش این پته به صورت سوزنی و با نخ‌هایی از جنس ابریشم، بر روی پارچه‌های ابریشمی دوخته شده است. طرح این پته به صورت گل افشان ریز و محرمات جناغی است. دور تا دور این نمونه پتک دوزی شده و با بته جقه قهر و آشتی مزین شده است. نمونه دیگری از پته در ابعاد 405 در 265 سانتی متر، در مقبره شاه نعمت الله ولی وجود دارد. این پته در سال 1294 دوخته شده است و در موزه نعمت الله نگه داری می‌شود.

بر اساس شواهد بدست آمده، 12 هنرمند کرمانی در خلق این اثر هنری نقش داشتند. این پته قدیمی توسط شخصی به نام شهاب الملک در زمان مرتضی قلی خان سفارش داده شده است. این اطلاعات در گوشه پته دوخته شده است.

پته دوزی در زمان نادر شاه افشار رواج داشته است. به دستور نادر شاه لباس هایی از این هنر بافته می‌شد که به پته نادری معروف بوده است.

آثار پته دوزی تولید شده در کرمان بسیار ظریف و دارای نقوش زیبا و متنوعی هستند. این آثار علاوه بر ظرافت و کیفیت بالا، نظم بسیار زیاد دارند. رنگ‌های به کار رفته در این پته‌ها با تارهای انتخاب شده تطابق دارند.

باید اقرار کرد که هنرمندان اصلی رشته پته دوزی، بانوان هنرمند کرمانی هستند. بسیاری از زنان و دختران کرمانی با این هنر آشنا هستند و خیلی‌ها هم دستی بر آتش این هنر دارند.

مواد اولیه و ابزار دوخت پته دوزی

پته دوزی، به عنوان یکی از زیر شاخه‌های رودوزی سنتی در کشورمان ایران، بیشتر حاصل تلاش و زحمت بانوان این سرزمین کهن است که با حداقل امکانات، آثار گرانبها و ارزشمندی را تولید می‌کردند. به کمک عناصر و مواد طبیعی در منطقه زندگی‌شان، آثاری را خلق می‌کردند که هنوز با گذشت سال‌های زیادی، مردم جهان با دیدن آن­ها شگفت زده شده و برای این همه زیبایی ارزش بسیار زیادی قائل هستند.

این هنر قدیمی و اصیل را بانوان کرمانی با زحمت زیادی روی پارچه‌های پشمی به تولید می‌رساندند. به کمک نخ‌های رنگی و زیبا، ذوق و استعداد خود را روی پارچه‌های ضخیم و بی روح به نمایش درآورده و از آنها آثاری زیبا و جذاب خلق می‌کردند. برای تولید این اثر، به مواد و وسایلی هم نیاز داشتند.

برای اینکه یک اثر پته دوزی، با زیبایی هرچه تمام تر به تولید برسد، به ابزار و عناصری نیاز دارد تا در اختیار هنرمندان برای کار کردن قرار بگیرد.

این موارد مورد نیاز، به دوسته ابزار و عناصر تقسیم می‌شوند که در ادامه، آن­ها را با یکدیگر بررسی خواهیم کرد:

عریض
عریض نوعی پارچه ضخیم و پشمی است که بیشترین کاربرد آن در هنر پته دوزی، به عنوان پارچه زیرین است.

در گذشته عریض بافی رایج بود و از این پارچه برای دوختن لباس‌هایی نظیر پالتو، کت و دامن استفاده می‌کردند. امروزه استفاده از عریض برای این مصارف منسوخ شده است و مواد اولیه آن نیز در دسترس نیست.

عریض در گذشته توسط دستگاه‌های بافندگی چوبی تولید می شد ولی با گذشت زمان این دستگاه‌ها، جای خود را به دستگاه‌های برقی داده‌اند.

امروزه پته های استان کرمان بر روی پارچه‌های کارخانه‌ای دوخته می‌شود. عریض معمولا در رنگ‌های شتری، سبز، قرمز، سورمه‌ای و سبز است.

انگشتانه

برای اینکه هنگام پته دوزی، سرعت عمل بالا باشد و در حین سرعت بالا، کیفیت کار هم خوب و دقیق باشد، به ابزاری مثل انگشتانه نیاز است که این کار حرفه‌ای‌تر و دقیق‌تر انجام بپذیرد. این ابزار با جنس‌های مختلفی مثل فلزی، پلاستیکی، چوبی و چرمی تولید می‌شود.

این ابزار باید به صورتی ساخته شود که به انگشت فشار وارد نکند و کار کردن با آن راحت باشد. همینطور جنس فلزی زرد رنگ آن هم بهترین نوع است که برای کار بسیار مناسب‌تر از سایر انگشتانه‌ها است.

قیچی

یکی دیگر از ابزاری که برای پته دوزی ضروری است، قیچی بوده که در انواع مختلفی وجود دارد و به کار می‌رود. قیچی زیگزاک و قیچی برش، همچنین قیچی گلدوزی، در کار پته دوزی مورد استفاده هنرمندان قرار می‌گیرند. قیچی گلدوزی در اندازه کوچک و بزرگ موجود است که برای پته دوزی، از فرم سر صاف آن استفاده می‌شود.

نخ

نخ‌هایی که از آن ها برای دوخت و دوز روی پارچه پته استفاده می‌شود، ریس گفته می‌شود. این نوع نخ، جنسی از پشم دارد که ریسیده شده است. اگر قصد خرید محصولات پته دوزی را دارید، برای اینکه از کیفیت نخ آن اطمینان حاصل کنید، می‌توانید به موارد زیر توجه کنید:

• وقتی نخ پته را می‌شویید، نباید از خود رنگی پس بدهد.
• وقتی یک تکه نخ پته را در دست گرفته و از دو طرف می‌کشید، نباید به راحتی بریده شود. اگر زود از هم جدا شد، معلوم می‌شود که کیفیت خوبی ندارد.
• یکی دیگر از نکاتی که باید درمورد نخ پته بدانید، این است که این نخ باید صاف و یکدست باشد. پس دقت کنید که نخ فرفری، کیفیت خوبی ندارد.

سوزن مناسب

همان‌طور که می‌دانید، پته دوزی یکی از زیر شاخه‌های رودوزی است و به سوزن‌های مخصوصی نیاز دارد. سوزن مورد نیاز برای پته دوزی، چنایل نام دارد که چشمه درشت، طول متوسط و نوک تیز دارد. به خاطر اینکه نخ پته پشمی بوده و ضخامت زیادی دارد، پس سوزن این حرفه باید گشاد باشد تا نخ به راحتی از آن عبور کند.

برای نخ کردن سوزن، که معمولاً کار مشکلی است، روش‌هایی وجود دارد. می‌توان از سوزن نخ کن استفاده کرد و یا نخ را بین ورقه کاغذ نازکی قرار دهید و دو سر کاغذ را از سوراخ سورن عبور دهید و کاغذ را بکشید. چون نخ پته پشمی است، پس پرز دارد، برای همین می‌توان سر آن را دولا کرد که راحتتر داخل سوراخ سوزن قرار بگیرد.

مراحل تولید یک قطعه پته دوزی شده

پته، مصداق بارز صبر و حوصله مردم کرمان است. برای هر سانتی متر مربع پته بین 70 تا 100 سوزن زده می‌شود. برای تولید پته، ابتدا عریض را در ابعاد دلخواه بریده و سپس طرح مورد نظر را بر روی آن طراحی می‌کنند.

معمولا فروشندگان مواد اولیه، عریض بریده و طراحی شده دارند که آماده سوزن دوزی است. برای طراحی ابتدا طرح مورد نظر را روی کاغذ رسم کرده، سپس خطوط طراحی شده را با سوزن سوراخ می‌کنند. در این مرحله طرح را بر روی عریض قرار می‌دهند و خاک گچ یا خاکه ذغال روی آن می‌ریزند. برای پارچه‌های تیره از خاک گچ و برای پارچه‌های روشن از خاکه زغال استفاده می‌کنند. البته امروزه از کاربن یا شابلن برای این کار استفاده می‌کنند. نقاط مشخص شده را با قلم روی پارچه عریض مشخص می‌کنند.

مرحله بعدی انتخاب نخ و رنگ است. هر متر پته حدود 375 تا 400 گرم نخ احتیاج دارد.

پس از انتخاب نخ و تهیه کردن آن، ساقه دوزی انجام می‌شود. در این مرحله پته دوز، خط های کشیده روی عریض را می‌دوزد. پس از خط دوزی، داخل نقش با اسلوب خاصی از سوزن دوزی، از دوخت تیک چهار گوش پر می‌شود. به این دوخت پتک مربع یا پتک چهار گوش گفته می‌شود. این دوخت بایستی به اندازه‌ای ظریف دوخته شود که ما بین هر پتک فقط فاصله‌ای به اندازه یک تار نخ وجود داشته باشد. هر چه این دوخت ریزتر و ظریف‌تر باشد و در اصطلاح مثل منجوق باشد، پته، ارزشمندتر است.

مرحله بعدی، آبدوزی یا متن دوزی است. در این مرحله با تیک دراز، سروهای بلند یا گل های پنج پر دوخته شده و زمینه پر می‌شود.

مرحله آخر برگ دوزی است. این نوع دوخت حالتی زیگزاگی دارد و در حاشیه گل‌ها، اطراف ترنج‌ها و جقه‌ها بیشتر انجام می‌شود. در برگ دوزی بخیه‌های مورب و شویدی به صورت کوتاه و بلند وجود دارد. برگ دوزی مهم‌ترین، مشکل‌ترین و ظریف‌ترین قسمت کار است و باعث زیبایی دوچندان پته می‌شود.

در آخر و پس از اتمام دوخت، به دلیل کشیدن و محکم کردن نخ‌ها، پته چروک می‌شود. برای رفع چروک پته را می‌شویند و اتو می‌کنند. پس از شستشو پته را روی چوب مخصوصی به نام نورد می‌اندازند تا خشک شود. البته امروزه عمل شستشو توسط اتوشویی ها انجام می‌شود.

در این هنگام پته آماده فروش است. از دیگر طرح های رایج پته دوزی در کرمان، پته میری، جقه‌ای، بادامی و ترمه‌ای است. لچک ترنجی، نقش حیوانات و پرندگان نیز در طرح‌های پته بسیار دیده می‌شود. طرح‌های پته جدا از نقشی که دارند، دارای 3 قسمت اصلی هستند. کتیبه، شمسه و محراب. طرح های حاشیه‌ای کتیبه نام دارند. طرح وسط شمسه یا خورشید است و به طرح‌هایی که در اطراف شمسه دوخته می‌شوند، محراب می‌گویند.

انواع دوخت را که در این حرفه به کار می‌رود، به طور خلاصه عنوان شده است:

• ساقه‌دوزی
• شلال ساده
• ساقه‌دوزی پهن
• تک زنجیره‌ای
• سه زنجیره‌ای
• دوخت زیگزاک
• شاخه‌دوزی
• توپُردوزی ساده
• دندان‌موشی
• دوخت بخارا
• ساتن‌دوزی
• پتک چهار گوش
• پتک چهار سوزنه

راه‌های نگهداری از پته

هرگز این صنایع دستی کرمان را هنگامی که خیس شده را روی بند پهن نکنید؛ چون پته، کش می‌آید. برای اینکه حشرات به پته آسیبی نرسانند باید آن را در جای خنک نگهداری کرد که هوا جریان داشته باشد.

شستن پته باعث از بین رفتن آن می‌شود، پس حتی الامکان آن را از گرد و غبار دور نگه دارید. نگهداری پته در انباری و چمدان درست نیست. اگر می‌خواهید پته را در چمدان بگذارید، بهتر است آن را درون یک پارچه نخی گذاشته و یک صابون معطر در کنار آن بگذارید. برای حفظ رنگ پته آن را در مقابل نور زیاد خورشید قرار ندهید.

مصارف پته دوزی

کاربرد پته دوزی در زندگی مردم کرمان بسیار زیاد و گسترده است. این هنر را می‌توان هنری جدا نشدنی از فرهنگ مردم آن منطقه دانست.

از این صنایع دستی کرمان برای رومیزی، جلد قرآن، پرده، کوسن، زیر لیوانی، تابلو، قندان و شکلات خوری و … استفاده می‌شود. جانماز پته دوزی معمولا مستطیلی شکل است و نقش محراب دارد. از سفره پته دوزی شده به عنوان سفره هفت سین، سفره عقد و همچنین سفره عزا استفاده می‌شود. سفره‌های عقد و هفت سین سبز رنگ و سفره عزا، مشکی رنگ است. از این هنر و صنایع دستی ایرانی می توان برای تهیه هدایای مناسبتی مانند هدیه نوروزی استفاده کرد.

از دیگر کاربردهای پته دوزی، استفاده آن در زیورآلات است.